Η συγκεκριμένη εισήγηση βασίζεται στην Διάλεξη που εκπονήθηκε από τον Αλεξ. Θανόπουλο στο τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών στο Ε.Μ.Π. (με επιβλέποντες καθηγητές τους Π. Τουλιάτο και Ε.Εφεσίου), με θέμα « Πυργόσπιτα Δημητσάνας από κατασκευαστική άποψη ».
Aντικείμενο της είναι τα πυργόσπιτα, δηλαδή εκείνα τα κτίρια που με τον όγκο και την οικοδομική τους τεχνολογία, τον πλούτο και την ιστορία, ξεχωρίζουν όχι μόνο στο συγκεκριμένο οικιστικό σύνολο αλλά και γίνονται σημεία αναφοράς για την ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική.

Το τυπικό σπίτι κάθε γορτυνιακού οικισμού άρα και της Δημητσάνας είναι το ανωγοκάτωγο , πέτρινο μακρόστενο, με τρίρριχτη στέγη και περιλαμβάνει συνήθως 4 χώρους με τριμερή διάταξη (Σχ.1):

Ι. Η σάλα η όντας που βρίσκεται στο μεσημβρινό και χρησημοποηται ως ξενώνας.
ΙΙ. Το χειμωνιάτικο όπου βρίσκεται το τζάκι και λειτουργεί ως καθιστικό ή χώρος φαγητού.
ΙΙΙ. Την εμπάτη, μικρός προθάλαμος που λειτουργεί ως χώρος εισόδου.
ΙΙΙα. Η καμαρούλα ή κελάρι που συνήθως λειτουργεί ως μικρή αποθήκη ή ως δωμάτιο ύπνου.

Η εμφάνιση των πυργόσπιτων (Σχ.2) στην Δημητσάνα και στην ευρύτερη περιοχή οφείλεται σε διάφορους παράγοντες από τους οποίους οι κυριότεροι είναι οι εξής:
-Οικονομικοί
-Απαίτηση Ασφαλείας
-Κατασκευαστικοί.

Στη Δημητσάνα συναντάμε δυο οικοδομικά συστήματα :
1. Αυτό που στηρίζεται στη χρήση πέτρας για την δημιουργία των φερόντων τοιχοποιιών και στο ξύλο για την κατασκευή του φέροντος οργανισμού πατωμάτων και στέγης, για ενισχύσεις λιθοδομών ελαφριών χωρισμάτων, εξωστών και πατωμάτων σύστημα που συναντάμε και στη βυζαντινή τεχνολογία και εφαρμόστηκε από τους Ηπειρώτες και Αρκαδινούς μαστόρους στην Πελοπόννησο.Σε αυτό το σύστημα στηρίζεται και η κατασκευή των Πυργόσπιτων.
2. Αυτό που στηρίζεται στην αποκλειστική χρήση του ξύλου τόσο για Φ.Ο. όσο και για το φερόμενο ( διαμόρφωση ξύλινων τυχοποιων, πατωμάτων ,στεγών διαχωριστικών, πληρώσεων) το οποίο πρόκυψε από τις εμπορικές ανάγκες.(Φωτ.1)

ΥΛΙΚΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ

Οι οικοδομικές τεχνικές είναι βασισμένες στην λιθοδομία και στην ξυλουργική που συνεπάγεται ότι τα βασικά υλικά κατασκευής είναι η πέτρα και το ξύλο, υλικά παρεχόμενα από το φυσικό περιβάλλον. Την με πέτρα την εξασφάλιζαν από τα γειτονικά εδάφη, φροντίζοντας να την εξωρυγνύουν κατευθείαν μέσα από την γη, διότι ήταν πιο ανθεκτική από την εκτεθειμένη στον ήλιο. Πρόκειται για σκληρή κιτρινόλευκη ασβεστολιθική πέτρα, την προβατίνα, την οποία αλλού την χρησημοποιούσαν ως αγκωνάρι και αλλού την έσχιζαν σε πλάκα. Την ξυλεία την προμηθεύοταν από το γειτονικό βουνό Μαίναλο : χρησιμοποιούσαν ξύλα από δρυ, κέδρο και ελατό προκείμενου να κατασκευάσουν τον σκελετό της στέγης, φύλλα κουφωμάτων και πατώματα.

Τα μεταλλικά στοιχεία όπως τα τζινένια , τα καρφιά ,τους στροφείς, τις κλάπες τις σιδεριές , τα φουρούσια, τα εξασφάλιζαν είτε από πλανόδιους εμπόρους είτε μέσω εμπορικών συναλλαγών από άλλες αγορές ( Κωνσταντινούπολη, Βενετία).

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ

Σε ότι αφορά τη θεμελίωση γίνεται εκσκαφή που δεν ξεπερνά τα 40 εκ. και σημαντική διαπλάτυνση της λιθοδομής ώστε τα πυργόσπιτα να εδράζονται σε μεγαλύτερη επιφάνεια.

ΤΟΙΧΟΠΟΙΙΕΣ

Οι τοιχοποιίες των πυργόσπιτων είναι λίθινες, ανεπίχριστες εξωτερικά και φέρουν κατά κύριο λόγο ξύλινες ενισχύσεις από δρυ ή κέδρο..Για την κατασκευή τους, χρησιμοποιούσαν ντόπιες ασπριδερές πέτρες την προβατίνα και το βολάρι.Το πλάτος των λιθοδομών μετράται στους 90-100 εκ. στη βάση των κτισμάτων και στους 50-70 εκ. στην κορυφή τους.Οι ξυλοδεσιές ΄τρέχουν ΄ 10 εκ. μέσα από τις δύο παρειές της λιθοδομής και συνδέονται μεταξύ τους κατά διαστήματα τους ενός μέτρου με άλλα κάθετα σε αυτές ξύλα τους ‘ λύκους’ ή κλάπες. Με αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζεται η καλύτερη συμπεριφορά της τοιχοποιίας στην κατανομή των φορτίων ή σε ένα επερχόμενο σεισμό γιατί η λιθοδομή συμπεριφέρεται θαυμάσια σε θλιπτικές δυνάμεις ενώ η ξυλοδεσιά ανταποκρίνεται αντίστοιχα καλά στις θλιπτικές καταπονήσεις.Ιδιάιτερη προσοχή δίνεται στις γωνίες της οικοδομής όπου λαξεύονταν τα αγκωνάρια στα πρέκια και στις ποδιές των θυρών και παραθύρων στους λαμπάδες και στα ανακουφιστικά τόξα, τα κουφοκαμαρέτα.
Εκτός από τις ξύλινες ενισχύσεις χρησιμοποιούνται και μεταλλικά εξαρτήματα τα τξινέτια για το αγκύρωμα της κάσας πάνω στο θύρωμα και οι μεταλλικοί ελκυστήρες στις γωνίες της λιθοδομής αγκυρώνοντας με αυτό τον τρόπο τα ξύλινα πατώματα.

ΣΥΝΔΕΤΙΚΑ ΚΟΝΙΑΜΑΤΑ
ΕΠΙΧΡΙΣΜΑΤΑ-ΧΡΩΜΑΤΑ

Για συνδετικά κονιάματα χρησιμοποιούν κυρίως τον μπινά (όπου ανακατεύουν ποταμίσια άμμο με άσπρο ή μαύρο ασβέστη).Το κουρασάνι το οποίο είναι ασβεστοκονίαμα με τριμμένο κεραμίδι για το αρμολόγημα και πιο σπάνια τη γλίνα που είναι χωματόλασπη και συναντάται κυρίως στα λαϊκά σπίτια.
Επιχρίσματα χρησιμοποιούν μόνο στο εσωτερικό και διακρίνονται σε δύο τύπους :
1). Τον απλό που αποτελείται από παχιά γκρίζα κονία που ενίοτε περιέχει και τρίχες από γίδες για μεγαλύτερη αντοχή και από πάνω ασβεστοκονίαμα που βάφεται με υδροχρώματα (σε λουλακί, γκρι, λαχανί και ροζ).
2) Τον πορσελάνινο που αποτελείται από 4 στρώσεις : εξωτερικά υπάρχει η γκρίζα βασική κονία, από πάνω η άγρια ασβεστοκονία και μετά μια στρώση λείας ασβεστοκονίας.Στο τέλος στρώνεται υδραυλική κονία πάχους μισού χιλιοστού που δίνει αυτή την πορσελάνινη υφή στους τοίχους. Η τελική επιφάνεια ζωγραφίζεται έτσι ώστε να δίνει την εντύπωση μαρμάρου με πολύχρωμα νερά.

ΠΑΤΩΜΑΤΑ

Ο Φ.Ο των πατωμάτων συνήθως αποτελείται από τα πατερά (12*20 εκ.) τα οποία τοποθετούνται εγκάρσια ως προς τον μεγάλο άξονα του κτιρίου ανά 50,60 εκ. άπό τοίχο σε τοίχο.Στη στάθμη του ισογείου τα πατερά φωλιάζονται στον τοίχο ενώ εδράζονται ταυτόχρονα στο μέσο του ανοίγματος πάνω σε ένα εγκάρσιο ξύλινο δοκάρι (20*20) εκ. το οποίο με τη σειρά του στη μιά άκρη είναι φωλιασμένο στον τοίχο και στην άλλη άκρη σφηνωμένο στο βράχο.Στο ενδιάμεσο το δοκάρι εδράζεται μέσω ξύλινου μαξιλαριού σε ξύλινο υποστύλωμα 10*10 εκ.Στη συνέχεια πάνω στα πατερά καρφώνονται φαρδιές σανίδες πάχους 4 εκ. και πλάτους 30 εκ. και τα οποία διαμορφώνουν το τελικό δάπεδο.
Στο επίπεδο του 1ου ορόφου η λιθοδομή σχηματίζει πατούρα 30 εκ. στην οποία εδράζεται ξύλινος περιμετρικός στρωτήρας 7*7 εκ.Τα πατερά φωλάζονται στη λιθοδομή και καρφώνονται στο στρωτήρα.Στη συνέχεια τοποθετούνται τα μαδέρια ενώ το φινίρισμα γίνεται με σοβατεπί.

ΣΤΕΓΕΣ

Οι στέγες ανάλογα με τον τύπο κάτοψης του πυργόσπιτου διακρίνονται σε τρεις βασικές κατηγορίες (Σχ.2) :
Τα ορθογωνικής κάτοψης όπως στην οικία Μαλούχου έχουν τρίριχτη στέγη.

Τα πυργόσπιτα με τετραγωνική κάτοψη όπως στην οικία Ξενιού έχουν τετράρριχτη στέγη συνήθως με μικρό οριζόντιο κορφιά και όχι τελείως πυραμιδοειδή μορφή.
Τα κτίρια που έχουν κάτοψη σε σχήμα Γ όπως στο κτίριο των Φιλοπροόδων έχουν πιο πολύπλοκη στέγη

Για την κατασκευή της τρίρριχτης στέγης αρχικά σηκώνεται το 1ο ψαλίδι 2,20 μ από την παρειά της στενής πλευράς προκειμένου να δημιουργηθεί η τριγωνική σκουφιά (Σχ.3).Κάθετα στην ένωση των ψαλιδιών (σηκώνεται ο αμοίβοντας Α3 ο οποίος καρφώνεται από τη μια μεριά στον κεντρικό μπαμπά ενώ από την άλλη εδράζεται στο πατερό Π3 σχηματίζοντας τον τριγωνισμό Α3Π3Μ. Ο Τριγωνισμός αυτός φέρει στο 1/3 του μήκους του ορθοστάτη Ο3 και λοξή αντηρίδα (ανέμη) που καταλήγει στον ‘μπαμπά’ του του 1ου ψαλιδιού.Στη συνέχεια σηκώνονται οι μαχιάδες Κ4, Κ5 οι οποίοι από τη μια μεριά καρφώνονται στους περιμετρικούς στρωτήρες και από την αλλή στους αμοίβοντες του 1ου ψαλιδιού.Από τη μέση των μαχιάδων ξεκινούν λοξές αντηρίδες Ν4 ,Ν5 (συνδεση με πελέκημα και χώνευση) και καταλήγουν στον κεντρικό μπαμπά.
Στη συνέχεια τοποθετούνται επάλληλα ψαλίδια ανά 1,60μ.Πάνω στους αμοίβοντες των επάλληλων ψαλιδιών καρφώνονται οι τραβέρσες (5*5 εκ. ανά 50 εκ. ) και πάνω σε συτές δημιουργείται ένα συνεχές σανίδωμα (πέτσωμα) καρφώνοντας τα πέταυρα, σανίδες πάχους 1,5- 2 εκ., παράλληλα στη ρύση των νερών.Τέλος στρώνονται τα βυζαντινά κεραμίδια της στέγης .
Με παρόμοιο τρόπο κατασκευάζονται οι στέγες των σπιτιών με τετραγωνική κάτοψη και κάτοψη τύπου Γ.

ΔΙΑΧΩΡΙΣΤΙΚΑ-ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΙ ΤΟΙΧΟΙ

Οι εσωτερικοί τοίχοι των κτιρίων που συναντάμε είναι ελαφριοί με ξύλινο Φ.Ο. και επίχρισμα και διακρίνονται στο μπαγδατί και στον τσατμά.
Ο 1ος κατασκευάζεται ως εξής : πάνω σε ξύλινο στρωτήρα 10*10 εκ. από δρύ που είναι καρφωμένος στα μαδέρια του πατώματος εδράζονται οι ορθοστάτες (σύνδεση με διαγώνια καρφιά ) 10*10 εκ.. Πάνω στους ορθοστάτες καρφώνονται οι μπαγδατόπηχεις εκατέρωθεν των δύο πλευρών του, αφήνοντας κενό στη μέση και στη συνέχεια επιχρίονται.
Ο τσατμάς είναι πιο ισχυρός από το μπαγδατί και στην οικία Ξενιού βρίσκεται πάνω από λίθινους τοίχους προκειμένου να μεταφερθούν φορτία του πατώματος ή της στέγης στο έδαφος οπότε λειτουργεί και ως φέρων τμήμα. Στον τσατμά κατασκευάζεται πρώτα ένας ξύλινος σκελετός από ορθοστάτες οριζόντια στοιχεία και διαγώνια (πάχους μεταξύ 8 και 11 εκ. τα πρώτα 7 ξαι 5 εκ. τα διαγώνια ) που καρφώνονται μεταξύ τους.Τα κενά γεμίζονται με πέτρες και από πάνω περνιέται η παχιά γκρίζα κονία.

ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΠΕΜΒΑΣΕΩΝ ΣΤΙΣ ΟΙΚΙΕΣ ΞΕΝΙΟΥ, ΚΑΖΑΚΟΥ. ΤΣΑΚΩΝΑ

Προκειμένου να αναλυθούν οι εύστοχες οικοδομικές επεμβάσεις που ακολουθούν κάποιες που ακολοθούν κάποιες αρχές αποκατάστασης και αναστήλωσης χρησιμοποιούνται 3 μοναδικά παραδείγματα :
1. H οικία Τσάκωνα (1830) η οποία βρίσκεται στη συνοικία του Αγίου Χαραλάμπους με κύριο χαρακτηριστικό τη διαμόρφωση του Διαβατικού. (Αποκατάσταση του 1999-Φωτ. 2)
Η οικία Καζάκου (1851) που βρίσκεται στην περιοχή της Αγίας Κυριακής. (Αποκατάσταση του 1999)
Η οικία Ξενιού (1850) που βρίσκεται στη συνοικία του κάστρου.(Αποκατάσταση του2000).


ΒΛΑΒΕΣ –ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

Οι κυριότερες βλάβες που παρατηρήθηκαν στις συγκεκριμένες οικίες και οι μέθοδοι αποκατά-στασης που ακολουθήθηκαν έχουν ως εξής:

ΘΕΜΕΛΙΑ
Και στα τρία κτίρια η θεμελίωση τους έχει γίνει πάνω σε βραχώδες έδαφος και δεν παρου-σιάζει ίχνη καθίζησης ή μετατό-πισης. Κατά συνέπεια έχουν γίνει μικρές σε έκταση και τοπικού χαρακτήρα ενισχύσεις με κατασκευή πλευρικών μανδυών και ‘ντουλαπιών΄.

ΛΙΘΟΔΟΜΕΣ
Διακρίνουμε δύο βασικές τεχνικές : τα τμήματα της λιθοδομής που είναι πλήρως αποδιοργανωμένα, όπως στην οικία Καζάκου, γκρεμίζονται και ξαναχτίζονται από την αρχή με επαναχρησιμοποίηση των ίδιων λίθων. Τα τμήματα της λιθοδομής που είναι μερικώς αποδιοργανωμένα , όπως στις οικίες Ξενιού και Τσάκωνα ενισχύονται είτε με τσιμεντενέσεις (Φωτ.3) είτε μ΄επαναρμολόγηση. Η διαδικασία αυτή περιλαμβάνει καθαρισμό αρμών και τοποθέτηση νέου συνδετικού κονιάματος στους αρμούς. (Φωτ.4)

ΠΑΤΩΜΑΤΑ
Στις οικίες Καζάκου και Τσάκωνα τα παλιά ξύλινα πατώματα έχουν αλλαχθεί τελείως. Στην οικία Καζάκου έχει τοποθετηθεί κατά το μεγαλύτερο τμήμα πλάκα (τύπου Τσέλνερ) ΄φωλιασμένη΄ στους τοίχους αλλά και με ακυρωμένο τον ελκυστήρα της λιθοδομής στον οπλισμό της πλάκας. Στην οικία Τσάκωνα τοποθετήθηκε πλάκα από οπλισμένο σκυρόδεμα ΄φωλιασμένη΄ επίσης στη λιθοδομή. Το τελικό δάπεδο είναι ξύλινο.
Στην οικία Ξενιού έχουν κρατηθεί τα παλιά μη διαβρωμένα δοκάρια του πατώματος ενισχυμένα με μεταλλικές λάμες στα πλαϊνά τους αλλά έχουν τοποθετηθει και καινούργια δοκάρια δίπλα τους. Επίσης τοποθετήθηκε εσωτερική μεταλλική κατασκευή από δοκούς διατομής Π μεταξύ του Β’ και Δ΄ορόφου προκειμένου να ενισχυθεί το πάτωμα και η στήριξη της σκάλας.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Ιστορικά και πολεοδομικά σύμβολα, μαρτυρίες της ιστορικής συνέχειας του τόπου, η αρχιτεκτονική κληρονομιά προσφέρει στον κάτοικο το αίσθημα της συνέχειας και της ασφάλειας για την ιστορική του ταυτότητα και την πολιτιστική του εξέλιξη - και όταν μιλάμε για αρχιτεκτονική κληρονομιά δεν εννοούμε τα επώνυμα αριστουργήματα και τα κτίρια γοήτρου αλλά και τα κτίσματα που χαρακτηρίζουν ένα ιστορικό γεγονός μια εποχή ή ένα τρόπο ζωής. Είναι λοιπόν χρέος των αρμοδίων φορέων και αρχών και της πολιτείας να διατηρήσουμε και να προστατέψουμε τον μοναδικό αυτό πλούτο της χώρας μας.Έτσι θα δοθεί η δυνατότητα να μπούν οι βάσεις για την σωστή και υπεύθυνη οικοδομική δραστηριότητα ώστε το παλιό να μην χαθεί αλλά να μετουσιωθεί σε μιά νέα ποιότητα.

Αλέξανδρος Θανόπουλος
Αρχιτέκτων Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Msc CEM U.C.L.