1.
Αφορμή των σκέψεων μου στάθηκαν δύο γεγονότα, ένα αισιόδοξο και ένα παράδοξο γεγονός.

Το ευχάριστο και αισιόδοξο γεγονός, ήταν το ανέβασμα ενός αρχαίου δράματος από πολύ νέα παιδιά στον χώρο της βίλας του Ηρώδη. Αισθάνθηκα ότι εξακολουθεί να υπάρχει η ανάγκη ουσιαστικής προσέγγισης διαχρονικών αξιών.

Το παράδοξο, αφορά τη τυχαία συνάντησή μου πριν λίγες μέρες μ’ ένα ελάφι, σε μια πλαγιά στα βουνά της Αρκαδίας. Για να είμαι ειλικρινής νόμιζα ότι αυτό το είδος είχε για πάντα εξαφανιστεί από το φυσικό του χώρο.
Το θέατρο και το ελάφι.
Ο πολιτισμός και η φύση.

Στην ουσία πρόκειται για τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον. Μια σχέση που έχει διάρκεια όση ακριβώς και το ανθρώπινο γένος.

Όλοι οι ιστορικοί πολιτισμοί καθορίστηκαν από την προσπάθειά τους να απεξαρτηθούν ή να υποτάξουν τη φύση. Στη διαπάλη ή την αντιπαλότητα μαζί της.

2.
Και όμως στη μυθολογική, στη θρησκευτική, στην ιστορική αλλά και στη ποιητική αφήγηση του κόσμου, υπάρχει μια εποχή κατά την οποία ο άνθρωπος έζησε σε πλήρη αρμονία με τη φύση.
Ας θυμηθούμε για λίγο τα λόγια του Γκαίτε,
«Την πρώτη εκείνη
τη χρυσή εποχή του Κρόνου
υπάρχει μια περιοχή
που μένει πάντα νέα
η Αρκαδία,
η Άρτεμις και ο Πάνας τα προστατεύουν όλα…»

Ποια είναι «η πρώτη εκείνη η χρυσή εποχή του Κρόνου», που σε όλες τις νεώτερες θρησκείες κοινόχρηστα αποκαλούμε «παράδεισο»;

Είναι η εποχή, που η κυνηγός Άρτεμις προστάτευε τους ανθρώπους και τα δάση και είχε σύμβολό της το ελάφι. Στην Αρκαδία η μνήμη της θεάς παρέμεινε νωπή μέχρι και την έλευση του χριστιανισμού.

Η προσωπικότητα των θεών αντανακλά τις ασχολίες των ομάδων των πιστών, καθώς και τις εποχές κατά τις οποίες διαδόθηκε η λατρεία τους.

Στην ευρύτερη εποχή, που η Άρτεμη εκπροσωπεί, δεν υπήρχε διάκριση επάνω και κάτω κόσμου. Δεν υπήρχε η έννοια και η ανάγκη του χρόνου. Οι Ώραι που αντιστοιχούσαν στην εξέλιξη της σποράς, του θερισμού κλπ εμφανίστηκαν μετέπειτα. Υπήρχε η λατρεία του δέντρου (οι βαλανηφάγοι Αρκάδες του Όμηρου). Είναι η εποχή, που οι άνθρωποι ζουν σε πλήρη εξάρτηση και αρμονία με τη φύση, δεν γνωρίζουν το γήρας και μένουν πάντα νέοι παραδομένοι στη φυσική χαρά. Είναι με λίγα λόγια η εποχή, που «η τροφός γη έδινε τους καρπούς της» από μόνη της, άφθονα και χωρίς αντίσταση.

Η μυθολογία, οι θρησκείες γενικότερα, αλλά και η χριστιανική παράδοση, περιγράφουν το γεγονός με παρόμοιο τρόπο, αργότερα και οι επιστημονικές θεωρήσεις προσεγγίζουν το γεγονός. Πέρα από τις έρευνες της προϊστορίας, της αρχαιολογίας της ιστορίας και των κοινωνικών και οικονομικών επιστημών και οι καλλιτεχνικές εκφράσεις έχουν πολλά να πούνε και πολλές πλευρές να αποκαλύψουν. Δεν μπορούμε ασφαλώς εύκολα να αναπαραστήσουμε εκείνη την εποχή, την περιγράφουμε όμως μέσα από τις μυθολογικές, θρησκευτικές και καλλιτεχνικές αφηγήσεις, με πολλές λεπτομέρειες, πολλούς συμβολισμούς, πολλές αυθαιρεσίες αλλά και πολλή νοσταλγία.

3.
Τίποτα όμως δεν διαρκεί για πάντα.
Οι άνθρωποι πάνω στη γη πλήθυναν, υπήρξε η ανάγκη της καλλιέργειας, άρα και της εργασίας (Ηρακλής), της ιδιοκτησίας, των πολέμων για την επιβίωση. Η εποχή της θεάς Αρτέμιδος έφτασε μακρόσυρτα στο τέλος της. Το δέντρο του δάσους έδωσε τη θέση του στα οπωροφόρα δέντρα. Δεν είναι παράδοξο ότι ακόμη και στην Χριστιανική παράδοση, ο καρπός ενός οπωροφόρου δέντρου (του μήλου) στάθηκε αιτία να χάσουν οι άνθρωποι τον παράδεισο.

Μαζί με όλα αυτά ήρθε και το τέλος της εποχής του ελαφιού που έκτοτε οι πληθυσμοί του περιορίστηκαν από ένα νέο ζώο, το άλογο, που θα συμβάδιζε και θα συμβόλιζε την νέα εποχή πού ήρθε στο προσκήνιο. Η εποχή του αλόγου ξεκίνησε και ο άνθρωπος άρχισε να χρησιμοποιεί τα ζώα στις εργασίες του και στους πολέμους.

Πολλούς αιώνες αργότερα θα έρθει και η χαριστική βολή για τον «βασιλιά» άλογο, όταν έξη εκατομμύρια άλογα θα πολτοποιηθούν στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο από τις νέες αυτοκινούμενες πολεμικές μηχανές, που θα συμβολίσουν κι αυτές με τη σειρά τους την νεώτερη εποχή.

Αλλά για να ξαναγυρίσουμε στη παλαιά εποχή, η Άρτεμις στερήθηκε πολλές ιδιότητές της και χαρακτηριστικά κληρονομηθέντα από το πολύ απώτατο παρελθόν προς όφελος ενός νέου θεού του Διόνυσου. Η άγρια κυνηγός έδωσε τη θέση της - παρά την αντίστασή της - στον Διόνυσο, ο οποίος δεν κρατά πλέον τόξο αλλά θύρσο. Τη διάδοση των καλλιεργειών αλλά κυρίως την εμφάνιση του κόπου και του πόνου, έπρεπε να έρθει κάποιος για να την γιατρέψει. Ο οίνος και το θέατρο (δηλ. η τέχνη) προβάλουν στο προσκήνιο κυρίως μέσα από την ορμητική διαδρομή του Διόνυσου.

Η διονυσιακή κίνηση ήταν μια εκ των έσω ανανέωση των μυστηρίων που συνέδεαν τον άνθρωπο με τη φύση, και έδωσε ένα νέο χαρακτήρα σε αυτές.

Ο μύθος της εξόδου από την παιδική ηλικία ο οποίος συνδέεται με το σκηνικό και τις γιορτές, που γίνονται στο τέλος της παιδικής ηλικίας, χρησιμοποιήθηκε ως αφετηρία για τα επεισόδια του μυθολογικού βίου του Διονύσου. Μανία, περιπλάνηση, καταδίωξη, μεταμόρφωση, τα στάδια της εξέλιξης με απόλυτη συνάφεια μεταξύ τους. Ο Διόνυσος επιφορτισμένος ήδη με πολλαπλά καθήκοντα και με διάφορες μορφές, εμφανίζεται και ως ο προστάτης του θεάτρου και των ηθοποιών.

Αν η εποχή της Άρτεμις αντιστοιχούσε στην ανέμελη και πρώιμη παιδική ηλικία, όπου το παιδί τρέφεται από τους άλλους, στην περίοδο του Διόνυσου έχουμε την έξοδό του στον κόσμο, στην πρώτη του επαφή με το περιβάλλον και την ανάπτυξη του εγώ. Παρατηρούμε δηλαδή μια άμεση σχέση ανάμεσα στα στάδια ή τις εποχές εξέλιξης του ανθρώπινου γένους συνολικά και στην διαδικασία ανάπτυξης του ανθρώπου σαν άτομο.

Ο θεός Διόνυσος θα παραμεριστεί στη συνέχεια από την νέα θρησκεία του Χριστιανισμού, ο οποίος κι αυτός θα ενσωματώσει με τη σειρά του πολλά στοιχεία της προηγούμενης παράδοσης, όπως έκανε και ο Διόνυσος με την Άρτεμη.

4.
Η διαπάλη μας με τη φύση έκρυβε ανέκαθεν μέσα στον πυρήνα της, την απελευθέρωση της επιθυμίας του ανθρώπου να ολοκληρωθεί.

Η φύση όμως μετά την εποχή της θεάς Άρτεμις, στην ουσία παραμένει πάντα μια εσωτερικευμένη θεατρική σκηνή στην οποία το ανθρώπινο υποκείμενο προβάλλει την αγάπη και τις ταυτίσεις του, τις ασυνείδητες ερμηνείες και τα σύμβολα.

Όλοι ξέρουμε ασφαλώς, ότι η Αρκαδία συμβολίζει στη σκέψη των ρομαντικών ποιητών και φιλοσόφων εκείνον τον γήινο παράδεισο. Αυτός ο συμβολισμός δεν είναι τόσο απλός και οι ρίζες του είναι πολύ βαθιές. Ο δυτικός πολιτισμός αναζητώντας και αναπολώντας για δικές του ανάγκες τη σχέση του με το απώτατο παρελθόν, που η κοινωνική και οικονομική εξέλιξη έβαζε στο περιθώριο, ενσωμάτωσε κυρίως καλλιτεχνικά, τόπους, μύθους και εικόνες από προγενέστερους πολιτισμούς. Η Ελλάδα και η Αρκαδία ειδικότερα για συγκεκριμένους ιστορικούς λόγους, υπήρξαν προνομιακοί χώροι για την άντληση «χρυσών συμβολισμών».

5.
Σήμερα βιώνουμε ένα πολιτισμό που στηρίζεται πολύ στην φιλολογία της προόδου. Ο σημερινός άνθρωπος καυχιέται ότι διανύει το τελικό στάδιο απεξάρτησης από τα δεσμά της φύσης. Ανεξάρτητα αν δικαιωθεί ή όχι – γιατί είναι ένας δρόμος με ασύλληπτους κινδύνους και ευκαιρίες, η βαθύτερη αυτή του τάση, έχει πραγματικές διαστάσεις. Άλλοτε ως δημιουργός, άλλοτε ως καταστροφέας, άλλοτε ως Σίσυφος, ο άνθρωπος από τη στιγμή που έχασε τον παράδεισο (πραγματικά ή συμβολικά) περιπλανιέται βάζοντας κάθε φορά νέους στόχους, έχοντας πάντα την ανάμνηση του χαμένου παράδεισου, προσπαθώντας να απομακρυνθεί από το άγχος του θανάτου. Η φύση δεν μας έκανε μόνους. Τη μοναξιά, την ατομικότητά μας την φτιάξαμε μόνοι μας μέσα από τη διαμόρφωση των αισθήσεών μας.

Σήμερα την εποχή που τους υπόλοιπους θεούς τούς έχει περιορίσει ο Θεός Χρήμα, οι ρυθμιστικοί μηχανισμοί των κοινωνιών συγκρούονται με δριμύτητα για το, αν θα βασίζονται στις ψυχικές επιθυμίες ή στις εξωτερικές ανάγκες. Η προοδευτική σημερινή ανθρώπινη σκέψη σαν στόχο έχει να εντάξει τη φύση στην προοπτική του πολιτισμού της. Ο άνθρωπος θέλει να επανιδρύσει τον κόσμο κατά το όραμά του, αντί να τον υφίσταται.

Η νεωτερικότητα αυτή με τις οριακές της αντιφάσεις, που αρνείται να ενσωματώσει στοιχεία του παρελθόντος στο μέλλον, προχωράει ακατάσχετα ελλείψει αξιόμαχης ιστορικής αντιπρότασης. Το ζητούμενο είναι πάλι η απελευθέρωση της επιθυμίας.

Αλλά σήμερα το μεγάλο πρόβλημα είναι ακριβώς εδώ, πως μπορεί να γίνει αυτή η απελευθέρωση της επιθυμίας, αφού η ψυχή έχει πλέον μετρηθεί τεχνικά και έχει περιοριστεί στα 21 γραμμάρια και το ανθρώπινο σώμα δεν μπορεί να μπει στο διαδίκτυο.

Απομακρυνόμαστε ή τρέχουμε με ταχύτητα προς το θάνατο.
Όποιες κι αν είναι οι απαντήσεις, ίσως ξαναδιαβάζοντας και μελετώντας την αντίθεση Άρτεμης και Διόνυσου μπορέσουμε να διακρίνουμε, την διαχρονικότητα των ερωτημάτων, το αναπόφευκτο της κάθε νέας δυναμικής, την κατανόηση και την αποδοχή των ορίων μας

Όπως και να έχουν όμως τα πράγματα, δεν είναι κακό να έχουμε πάντα υπ’ όψιν την παρατήρηση του Λ. Βίγκενστάϊν ότι, «η πρόοδος έχει πάντα ένα βασικό μειονέκτημα: μοιάζει πάντα πολύ μεγαλύτερη απ’ ότι στην πραγματικότητα είναι».

Αλέξανδρος Παπαηλιού
Σκηνοθέτης