Η Πολιτιστική ταυτότητα της Αρκαδίας, όσο αφορά κυρίως την ενότητα του Λαϊκού παραδοσιακού πολιτισμού, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για δύο κυρίως λόγους.

Πρώτον διασώζει πολλά γνήσια στοιχεία μακραίωνου παραδοσιακού βίου. Αυτό εξηγείται από το ότι η Πολιτιστική ταυτότητα της περιοχής δεν έχει υποστεί μεγάλες μεταβολές, μιας και ήταν και λόγω του ορεινού του εδάφους της, μη προσπελάσιμη περιοχή. Αυτή η απομόνωση της συνέτεινε στο να μην αγγίξει σχεδόν όλα τα διαμερίσματα της το τουριστικό ρεύμα.

Ο δεύτερος λόγος είναι πως τα τελευταία χρόνια παρατηρούνται μια σειρά αλλαγών στην Πολιτιστική φυσιογνωμία του τόπου μας. Τούτο έχει να κάνει με την μεταπολεμική μετανάστευση που πήρε τη μορφή μαζικής φυγής στην περιοχή μας και τη σταδιακή εγκατάλειψη των παραδοσιακών ασχολιών.

Έτσι, η αποτύπωση και μελέτη του όλου παραδοσιακού υλικού της Αρκαδίας, είναι δυνατόν να αποτελέσει αντιπροσωπευτικό δείγμα και για σύγκριση παραδοσιακών και νεωτεριστικών στοιχείων, κάτι που ενδιαφέρει άμεσα τη σημερινή επιστήμη. Ακόμη να αποτελέσει γενικότερα τη μαγιά για τη διερεύνηση των αλλαγών του παραδοσιακού πολιτισμού, αλλά και των παραγόντων εκείνων που συντελούν σ’ αυτές τις διαδικασίες, αρκετά έντονες όπως προανέφερα άλλωστε στις μέρες μας.

Η ως τώρα όμως έρευνα και μελέτη των στοιχείων του λαϊκού πολιτισμού της Αρκαδίας, είναι ελλιπής, σε ορισμένα μάλιστα μέρη της, όπως για παράδειγμα η Ηραία, είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Ενδεικτικά αναφέρω, όσον αφορά τη συλλογή πρωτογενούς υλικού, πας στο Λαογραφικό Σπουδαστήριο του Παν/μίου Αθηνών, όπου έχει αποθησαυριστεί σημαντικότατο λαογραφικό υλικό απ’ όλο τον Ελληνικό χώρο, εναπόκεινται 199 χειρόγραφες συλλογές απ’ όλη την Αρκαδία, αλλά στην περιοχή της Ηραίας, μόνο 5-6 αναφέρονται. Από το Κέντρο Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών επίσης, δεν έχουν γίνει απ’ όσο γνωρίζω ικανές επιτόπιες λαογραφικές έρευνες, όπως έχει συμβεί με άλλους τόπους.

Εξ ίσου πενιχρότατη παρουσιάζεται και η λαογραφική βιβλιογραφία της περιοχής. Απ’ όσο έχει υποπέσει στην αντίληψη μου, ουδεμία ανακοίνωση υπάρχει για τον λαϊκό πολιτισμό της Ηραίας, ειδικά σε Αρκαδικό συνέδριο ή συμπόσιο Λαογραφίας. Ανάλογη κατάσταση επικρατεί και ως προς την συλλογή του γλωσσικού υλικού παρ’ ότι έχει αναγνωριστεί η σημασία των τοπωνυμίων και παρά τους πολλούς εκπαιδευτικούς που έχει η περιοχή.

Στο περιοδικό «Ονόματα» της Ονοματολογικής εταιρείας, εταιρεία που συγκεντρώνει τα τοπωνύμια του Ελληνικού χάρου, μόνο μια εργασία, του γράφοντος, υπάρχει. Στην παραπάνω πενιχρότατη βιβλιογραφία ας προστεθούν οι περιοδικές εκδόσεις εφημερίδων που εκδίδουν οι σύλλογοι των χωριών και που περιέχουν ικανό λαογραφικό υλικό. Ο σύλλογος των Σαρακιναίων Ηραίας πρόσφατα εξέδωσε σε τόμο δεύτερο, τα φύλλα της εφημερίδας «το Σαρακίνι» της δεκαετίας 1994-2004. Μέσα σε αυτόν τον τόμο μπορεί να βρει κανείς ικανά στοιχεία του παραδοσιακού βίου. Σημειώνω και τις μελέτες των Κωστάρα – Πισιμήση – Πετρονώτη – Πριοβολή - Καρπούζου. Ίσως υπάρχουν και άλλες που δεν έχουν υποπέσει στην αντίληψη μου. Κάποια διάσπαρτα στοιχεία λαικού πολιτισμού της Ηραίας μπορεί να βρεί κανείς στο πολύτιμο βιβλίο «η Γορτυνία» του Γ. Κανδηλώρου – έκδοση 1898, Αγης. Τζελάλη «Πλαπούτας» - 1962 και Β. Παναγιωτόπουλου «Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου 13ο-18ος αιώνας» - έκδοση Εμπ.Τράπεζας 1985.

Απ’ όσα παραπάνω αναφέρθηκαν πολύ σύντομα και χωρίς καμιά πρόθεση ανάλυσης του φαινομένου λόγω της απλής ενημερωτικής μορφής της ανακοίνωσης αυτής εδώ, γίνεται ολοφάνερο πως ορισμένες περιοχές της Αρκαδίας , όπως η Ηραία, όχι μόνον οικονομικά και τουριστικά δεν έχει αναπτυχθεί, αλλά συνακόλουθα έχει μείνει πίσω και η αξιοπιστία της ιστορικής και πολιτισμικής της κληρονομιάς. Κρίνεται λοιπόν αναγκαία μια συστηματικότερη και αποδοτικότερη έρευνα και μελέτη του λαϊκού πολιτισμού της Αρκαδίας.

Προβάλει ως καθήκον επιστημονικό και εθνικό η συγκέντρωση πρωτογενούς λαογραφικού και γλωσσικού υλικού της Αρκαδίας, με απόλυτη προτεραιότητα στο γηγενές στοιχείο, όσο ακόμα θα υπάρχουν Πληροφορητές με βιωματικές αναμνήσεις ή όσοι ακόμα στην καθημερινή ζωή θα επιβιώνουν στοιχεία παραδοσιακά. Το πράγμα επείγει γιατί η Αρκαδία φθίνει μέρα με τη μέρα, οι ηλικιωμένοι αγροτοποιμένες φεύγουν από τη ζωή και γιατί η επίδραση του νεότερου τεχνοκρατικού πολιτισμού είναι καταλυτική για οτιδήποτε παραδοσιακό.

Ως λαϊκές πολιτιστικές εκδηλώσεις που πρέπει να καταγραφούν, εννοούνται τα Μνημεία του λόγου ή η φιλολογική Λαογραφία γενικά. Τα δημοτικά τραγούδια, παροιμίες, παραδόσεις, σπουδές, λαικές αυτοβιογραφίες, λαικά βιβλία, παραλογοτεχνία κτλ και οι παραδοσιακές πράξεις και ενέργειες του λαού, η εθιμική Λαογραφία, δηλαδή έθιμα του κύκλου της ζωής, οικισμοί, κατοικία, αρχιτεκτονική
, βοηθητικοί χώροι, έπιπλα και σκεύη, ενδυμασία, τροφή, κοινωνικές οργανώσεις, εθιμικό δίκαιο και διοίκηση της Κοινότητας, λατρεία, δοξασίες, θεραπευτική, μαντική, αστρολογία, μαγεία, βιοτεχνία, επαγγέλματα. Σε μια γενικότερη σκοπιμότητα είναι φανερό ότι θα πρέπει να περιληφθούν και σύγχρονα λαογραφικά φαινόμενα, όπως η στρατιωτική θητεία, πολιτική, τύπος, τουρισμός κ.α.

Ακόμα μπορούν να καταγραφούν και οι δραστηριότητες όλων των κοινωνικών τάξεων και η συμπεριφορά του αστικού πληθυσμού που έχει αγροτική προέλευση. Επίσης οι πολιτιστικοί σύλλογοι που δραστηριοποιούνται πολιτισμικά πολυμερώς.

Παράλληλα χρειάζεται σταυροφορία για διάσωση όλων των έργων λαϊκής τέχνης, γλυπτική – κεντητική, καθώς επίσης φροντίδα για διάσωση, προστασία και αναστύλωση των «κτιστών μαρτυριών» που όχι μόνο θα πλουτίσουν το περιεχόμενο της δικής μας ζωής, αλλά ταυτόχρονα θα βοηθήσουν και στην ανάπτυξη του αγροτουρισμού στη διαμόρφωση καλύτερης αντίληψης για το τι ταιριάζει στον γύρω χώρο και στο πως πρέπει να διαμορφωθεί το κάθε χωριό. Εκκλησίες, σπίτια, γεφύρια, νερόμυλοι, πύργοι, περιμένουν σιωπηλά το ξαναζωντάνεμα τους για να σηματοδοτήσουν σύγχρονες κοινωνίες και πολιτιστικές αξίες.

Οι πλέον κατάλληλοι για τη διάσωση του λαογραφικού θησαυρού της Αρκαδίας μας, είναι όλοι οι πνευματικοί άνθρωποι. Σε αυτούς εναπόκειται η ευθύνη να καταγράψουν και να διαφυλάξουν την πολιτιστική μας κληρονομιά και παράδοση. Ακόμα να προβάλουν και να υποβάλουν το σχετικό υλικό σε επιστημονική επεξεργασία.

Αρμόδιοι για τον συντονισμό της όλης προσπάθειας ενδείκνυνται οι πατριωτικοί σύλλογοι των χωριών. Κύριο μέλημα κάθε πατριωτικού συλλόγου, πρέπει να είναι η διατήρηση ακμαίας της ιστορικής μνήμης και παράδοσης της ιδιαίτερης πατρίδας. Ίσως ο πιο ασφαλής κρίκος που εξασφαλίζει τη συνοχή τους είναι η μέθεξη στα δημιουργήματα του λαϊκού πολιτισμού. Εξάλλου η υποχώρηση των εθίμων οδήγησε στην αναβίωση τους, με στόχο την προαγωγή της κοινωνικής και πνευματικής ζωής στο χωριό και την προσέλκυση εσωτερικών τουριστών, οπότε τονίζεται το φολκλορικό τους πνευματικό περιεχόμενο.

Αντίγραφα των καταρτιζόμενων συλλόγων σκόπιμο θα ήταν να αποσταλούν στο Κέντρο Λαογραφίας με διεκδίκηση τιμητικής διάκρισης για να είναι το υλικό αυτό προσιτό στους ερευνητές. Αλλά και οι ίδιοι οι φορείς – σύλλογοι, μπορούν να προκηρύξουν διαγωνισμούς σχετικά με την θέσπιση βραβείων για τη συλλογή λαογραφιών ή γλωσσικού υλικού. Επίσης το κάθε χωριό, μαζεύοντας όλο αυτό το υλικό θα μπορούσε να δημιουργήσει σχετικό τοπικό βιβλίο εμπλουτίζοντας το με φωτογραφικό υλικό, ευεργετικό τόσο για τους ολοένα αστικοποιημένους κατοίκους των χωριών, όσο και για τα παιδιά τους που είναι πια αστοί. Πολύ σημαντικό θεωρώ επίσης, οι σύλλογοι και οι κοινότητες να δημιουργήσουν στο χωριό, αυτό που ονομάζω «Λαογραφική γωνιά» και να εναποθέσουν τα πάσης φύσεως αντικείμενα ή λίγα χειρωνακτικά που έγιναν από ανάγκη, με μεράκι όμως και με ψυχή, κάτι που βέβαια λείπει από τα δημιουργήματα του σύγχρονου πολιτισμού.

Προσφέροντας οι κάτοικοι, της πάσης φύσεως ενθύμια τους, θα εξοπλίσουν τις Λαογραφικές γωνιές κατάλληλα και ο επισκέπτης θ’ έχει μια ολοκληρωμένη εικόνα της Ιστορίας των κατοίκων του χωριού, της πανίδας και της χλωρίδας του. Αυτές οι Λαογραφικές γωνιές, θα αποτελέσουν τη βάση για μελλοντική δημιουργία σε κάθε Δήμο, Λαογραφικού Μουσείου. Ονειρεύομαι ένα υπαίθριο Λαογραφικό Μουσείο στην Ηραία ή έστω στην Γορτυνία, όπου μέσα σε ένα ολόκληρο αγρόκτημα θα αναπαρίσταται στην ολότητα της η παραδοσιακή ζωή των προγόνων μας. Αυτή τη πόρτα, έχουμε χρέος όλοι μας να την κρατήσουμε ανοικτή.

Όσον αφορά τώρα την επιστημονική μελέτη του λαϊκού μας πολιτισμού της Αρκαδίας, στις ποικίλες εκφράσεις και εκφάνσεις του, ουσιώδης και αποτελεσματική θα ήταν η διοργάνωση από την τοπική αυτοδιοίκηση ή από πολιτιστικούς συλλόγους, Συνεδρίου με θέματα αποκλειστικά γύρω από την παράδοση και με αρμόδιους για κάθε ένα από αυτά εισηγητές. Κατά τη γνώμη μου, το επόμενο συνέδριο πρέπει να έχει σα στόχο του, να παρουσιάσει την Αρκαδία δια μέσου των αιώνων, όπου τα λαογραφικά – εθνογραφικά θέματα πρέπει να εκπροσωπηθούν επαρκώς. Όσο και αν φαίνεται δύσκολο εγχείρημα, νομίζω, πως αν υπάρχει θέληση, το ικανό επιστημονικό
δυναμικό θα συνδράμει.

Είναι καιρός πια να αναλάβουμε τις ευθύνες μας για τη διάσωση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και παράλληλα να διευρύνουμε τους ορίζοντες της πολιτιστικής μας ανάπτυξης.

Γιώργος Θανόπουλος
Φιλόλογος – Dr Λαογραφίας